Radioterapia jest jedną z podstawowych metod leczenia chorób nowotworowych. W terapii tej wykorzystuje się promieniowanie, które nie tylko działa destrukcyjnie na komórki nowotworowe, ale może również uszkadzać zdrowe, okoliczne tkanki. Chociaż radioterapia jest dobrze tolerowaną metodą leczenia, część pacjentów boryka się z różnymi powikłaniami. Dobra wiadomość jest taka, że wiele z nich można złagodzić lub zmniejszyć ryzyko ich wystąpienia. Poznaj najczęstsze skutki uboczne radioterapii, a także przekonaj się, jakie działania profilaktyczne warto podjąć i jak ograniczyć uciążliwe dolegliwości.

Radioterapia – skutki uboczne

Część powikłań leczenia przeciwnowotworowego to typowe objawy wynikające z radioterapii. Jednak u każdego pacjenta mogą być one inne, co wynika z wielu czynników, w tym typu nowotworu, leczonego obszaru ciała, ogólnego stanu zdrowia, jak i rodzaju czy dawki stosowanego promieniowania. Radioterapia wywołuje skutki uboczne wczesne lub późne. Pierwsze z nich dają objawy podczas leczenia lub tuż po jego zakończeniu i zazwyczaj są łagodne i krótkotrwałe (np. zmęczenie czy zmiany skórne). Z kolei późne skutki uboczne mogą towarzyszyć choremu miesiącami czy nawet latami.

Najczęściej występujące skutki uboczne radioterapii to:

• problemy skórne – skóra może być podrażniona, zaczerwieniona, sucha i swędząca, mogą również pojawić się na niej pęcherze,
• zmęczenie – zarówno fizyczne, psychiczne, jak i emocjonalne, które pojawia się w trakcie wykonywania codziennych czynności lub występuje przewlekle i opisywane jest jako uczucie wyczerpania czy znużenia,
• utrata/przerzedzenie włosów – powikłanie to dotyczy obszaru, który został poddany napromieniowaniu (przykładowo do utraty włosów na głowie dochodzi wskutek radioterapii mózgu),
• nudności i wymioty – zwłaszcza wśród pacjentów poddanych terapii w pobliżu brzucha lub głowy; mogą wystąpić od 30 minut do nawet kilku godzin po zakończeniu sesji radioterapii,
• biegunka – pojawia się najczęściej w przypadku skierowania radioterapii na brzuch, miednicę czy podbrzusze (jelito cienkie i jelito grube są bardzo wrażliwe na działanie promieniowania),
• zmiany w jamie ustnej – występują przy leczeniu okolic głowy lub szyi, dając objawy takie, jak podrażnienie jamy ustnej, suchość (kserostomia), zmniejszone odczuwanie smaku lub brak smaku, dyskomfort podczas jedzenia i picia, ból wewnątrz jamy ustnej, infekcje zębów czy dziąseł,
• brak apetytu – może wynikać zarówno z samej choroby, zmęczenia, jak i zaburzeń smaku,
• utrata masy ciała – wdrożone leczenie może utrudniać spożycie odpowiedniej ilości pożywienia, a także negatywnie wpływać na trawienie czy wchłanianie składników pokarmowych, zwiększając tym samym ryzyko rozwoju niedożywienia,
• zaburzenia połykania – dotyczy szczególnie pacjentów poddanych radioterapii głowy, szyi, przełyku czy klatki piersiowej,
• biegunka – jest częstym powikłaniem leczenia okolic miednicy lub brzucha.

Radioterapia – skutki uboczne a profilaktyka

Nie ma skutecznych działań, które całkowicie wyeliminują ryzyko powikłań związanych z radioterapią. Istnieją jednak sposoby, które mogą zmniejszyć ryzyko ich wystąpienia lub pomóc w przygotowaniu się na ewentualne dolegliwości. Poniżej znajdziesz kilka najważniejszych wskazówek.

1. Zadbaj o rozluźnienie przed każdą sesją radioterapii.

Postaraj się robić w tym czasie to, co sprawia Ci przyjemność. Zrelaksowanie się przed terapią pomoże Ci zmniejszyć odczuwanie uciążliwych dolegliwości, takich jak mdłości.

2. Postaraj się z wyprzedzeniem zaplanować czas na jedzenie i picie.

Sprawdź, jaka pora jest dla Ciebie najkorzystniejsza. Możesz czuć się lepiej, jeżeli powstrzymasz się dłużej od jedzenia przed sesją radioterapii (ok. 2-3 h) lub sięgniesz po małą przekąskę na ok. 1-2 h przed planowanym zabiegiem. Dzięki temu możesz ograniczyć występowanie powikłań takich, jak wymioty i nudności.

3. W przypadku planowanej radioterapii głowy lub szyi, zaplanuj wcześniej wizytę u dentysty.

Specjalista zadba o zdrowie Twojej jamy ustnej i zębów jeszcze przed rozpoczęciem leczenia. Dzięki temu upewnisz się, że są one w prawidłowym stanie. Odwiedź dentystę co najmniej 2 tygodnie przed planowanym rozpoczęciem radioterapii. Pamiętaj jednak, aby przed zabiegiem w obrębie dziąseł czy zębów, skonsultować się również z lekarzem radioterapeutą.

4. Jeżeli zmagasz się z nowotworem okolic głowy, przygotuj się wcześniej na możliwą utratę włosów.

Możesz z wyprzedzeniem zaplanować, czy chcesz ogolić głowę, czy obciąć włosy. Jeżeli zdecydujesz się na zakup peruki, zrób to przed rozpoczęciem radioterapii. Dzięki temu dopasujesz perukę do swojego naturalnego koloru włosów. Możesz też sprawdzić, czy w Twoim przypadku istnieje możliwość dofinansowania peruki.

5. Porozmawiaj z lekarzem o możliwych powikłaniach leczenia.

Konkretny typ nowotworu, jego umiejscowienie, jak i rodzaj czy dawka napromieniowania, mogą znacząco wpływać na to, jakie radioterapia daje skutki uboczne. Dopytaj lekarza, jakich powikłań możesz spodziewać się w swoim przypadku. Dzięki temu będziesz w stanie wcześniej przygotować się na potencjalne działania niepożądane.

Jak poradzić sobie z powikłaniami radioterapii?

Radioterapia wywołuje skutki uboczne, które można skutecznie złagodzić. Poznaj sposoby, dzięki którym możesz ograniczyć uciążliwe dolegliwości, wywołane zastosowaną terapią.

1. Zadbaj o odpowiednią pielęgnację skóry.

Skóra w miejscu napromieniowania może stać się bardziej wrażliwa. Traktuj ją bardziej delikatnie, stosując łagodne płyny do mycia ciała w połączeniu z letnią wodą. Nie pocieraj jej ani nie drap w miejscu napromieniowania. Używaj delikatnego szamponu do mycia włosów i miękkiego ręcznika do ich osuszenia. Unikaj balsamów do ciała, perfum, kosmetyków zawierających alkohol, a także ciepłych czy zimnych okładów w obszarze zastosowania radioterapii. Stosuj produkty do pielęgnacji skóry zarekomendowane przez lekarza czy pielęgniarkę. Nie opalaj się i nie korzystaj z solarium. Wychodząc na zewnątrz, pamiętaj o ochronie skóry przed słońcem – pomoże Ci w tym kapelusz z szerokim rondem lub ubranie osłaniające te obszary (np. długie spodnie, bluzka z długim rękawem), a po terapii – stosowanie kremu z wysokim filtrem UV. Noś miękkie, bawełniane ubrania, które będą oddychające i delikatne dla Twojej skóry.

2. Zwróć uwagę na prawidłowo zbilansowaną dietę.

Leczenie raka może utrudniać odpowiednie żywienie – nudności, brak apetytu, trudności z połykaniem, ból jamy ustnej czy zaburzenia smaku, mogą znacząco wpływać na codzienną dietę chorego. Warto jednak zadbać w tym czasie o odpowiednie odżywienie organizmu, aby zapobiec niedożywieniu, a także złagodzić występujące skutki uboczne. Dieta w trakcie leczenia onkologicznego powinna być łatwostrawna, a także w miarę możliwości urozmaicona. Zwróć uwagę, aby w każdym posiłku znalazły się produkty dostarczające białka, takie jak chude ryby, chude mięso, jaja, przetwory mleczne. Regularnie sięgaj po warzywa i owoce – najlepiej w świeżej postaci (przynajmniej połowę z nich), a w przypadku uciążliwych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, możesz spożywać je po ugotowaniu czy zmiksowaniu. Unikaj surowego mleka – w zamian za to, wybieraj fermentowane napoje mleczne. Spożywaj chude produkty, ogranicz z kolei tłuste potrawy – olej rzepakowy czy lniany dodawaj w niewielkiej ilości do gotowych potraw. Zwróć uwagę na odpowiednie nawodnienie i regularnie sięgaj po płyny (szczególnie podczas biegunki) i pij każdego dnia 8-10 szklanek, najlepiej wody. W przypadku występowania dolegliwości w jamie ustnej wybieraj miękkie, łatwe do pogryzienia produkty, przeżuwaj powoli i bez pośpiechu małe kęsy. Mniejsze porcje posiłków, połączone z przekąskami w ciągu dnia, pomogą Ci też w złagodzeniu nudności i wymiotów. Przy braku apetytu sięgaj po mniejsze posiłki o skoncentrowanej zawartości energii i składników odżywczych.

3. Znajdź w ciągu dnia czas na odpoczynek.

W trakcie leczenia przeciwnowotworowego możesz odczuwać większą potrzebę drzemki w ciągu dnia niż zwykle. Taka 10-15 min przerwa może okazać się dla Ciebie niezwykle pomocna. Zwróć jednak uwagę, aby drzemka była krótka i nie przedłużyła się do godziny. Postaraj się rozluźnić, szczególnie przed każdą sesją radioterapii, np. poprzez czynności, których wykonywanie sprawia Ci przyjemność.

4. Wysypiaj się.

Podczas terapii możesz potrzebować więcej snu niż wcześniej – postaraj się w tym czasie przespać co najmniej 8 h. Ważne jest również, aby sen był dobrej jakości, dlatego wieczorem postaw na relaksację (np. poprzez czytanie książki, słuchanie muzyki lub inne czynności, które działają na Ciebie uspokajająco).

5. Postaraj się nie nakładać na siebie zbyt wiele.

Wybierz najważniejsze dla siebie czynności i zaplanuj dzień na miarę swoich możliwości. Radioterapia i skutki uboczne, jakie niesie ze sobą, mogą wpływać na ilość energii, jaką jesteś w stanie wygospodarować na realizację codziennych obowiązków. Pozwól innym na udzielenie Ci wsparcia, gdy odczuwasz zmęczenie.

6. Zatroszcz się o swoje zęby i dziąsła.

W tym celu szczotkuj zęby po każdym posiłku i regularnie korzystaj z nici dentystycznej. Zadbaj też o systematyczne wizyty u dentysty, który na bieżąco będzie mógł monitorować zmiany, jakie zachodzą w Twojej jamie ustnej.

7. Zadbaj w miarę możliwości o aktywność fizyczną.

Jeżeli wcześniej ćwiczyłeś i Twoja aktywność fizyczna była na dobrym poziomie, możesz spróbować wdrożyć ruch do swojej codziennej rutyny. Wszystko jednak zależy od Twoich chęci i możliwości. Systematyczne ćwiczenia w trakcie terapii, mogą okazać się pomocne w ograniczeniu powikłań takich, jak zmęczenie, stres czy obniżony nastrój. Porozmawiaj z lekarzem, fizjoterapeutą czy pielęgniarką, jakie ćwiczenia możesz bezpiecznie realizować.

8. Rozważ z lekarzem wdrożenie żywienia medycznego.

Pomocnym rozwiązaniem przy uciążliwych skutkach ubocznych radioterapii, które utrudniają żywienie, może okazać się zastosowanie dodatkowego wsparcia żywieniowego. Żywienie medyczne, to gotowe do użycia, zbilansowane preparaty, które stanowią skoncentrowane źródło kalorii i składników odżywczych w małej objętości. Ich zastosowanie wskazane jest u pacjentów, którzy nie są w stanie za pomocą tradycyjnej diety pokryć indywidualnego zapotrzebowania organizmu, np. wskutek braku apetytu wywołanego zaburzeniami smaku. Przykładem preparatu odżywczego może być Resource Refresh – żywienie medyczne o zwiększonej kaloryczności, którego zastosowanie może okazać się przydatne w uzupełnieniu niedoborów wywołanych powikłaniami terapii. Produkt ten jest przeznaczony dla pacjentów onkologicznych, którzy są niedożywieni lub zagrożeni niedożywieniem, z zaburzeniami smaku związanymi z radioterapią lub chemioterapią. Jego płynna forma ułatwia zastosowanie, szczególnie kiedy połykanie pokarmów stałych staje się utrudnione. Co więcej, Resource Refresh ma łagodny smak herbaty brzoskwiniowo-miętowej oraz brak składników o metalicznym posmaku. Żywienie medyczne, którego zastosowanie pozwala na zwiększenie energetyczności diety to preparat Resource 2.0. Jego zastosowanie może okazać się pomocne w walce z utratą masy ciała, kiedy pacjent narażony jest na pogorszenie stanu odżywienia, np. wskutek długotrwałej utraty łaknienia czy zaburzeń połykania i żucia. Jeżeli z kolei nie jesteś w stanie pokryć zwiększonego zapotrzebowania na białko wraz z codzienną dietą, rozważ z lekarzem wdrożenie produktu Resource Protein. To wysokobiałkowy preparat odżywczy, który pozwala na dostarczenie cennego białka, wspierając w walce z nowotworem.

9. Porozmawiaj ze swoim lekarzem lub pielęgniarką.

Specjalista może zasugerować konkretną dietę lub przepisać odpowiednio dobrane leki, pomagające ograniczyć dane dolegliwości, w zależności od dawki napromieniowania, jak i części ciała poddanej radioterapii.

Piśmiennictwo:

1. Barazzuol L., Coppes R. P., van Luijk P. Prevention and treatment of radiotherapy-induced side effects. Molecular Oncology 2020; 14: 1538-1554.
2. National Health Service. Side effects – Radiotherapy. Pobrany 14.09.2023 r., z https://www.nhs.uk/conditions/radiotherapy/side-effects/
3. American Cancer Society. 2020. Radiation Therapy Side Effects. Pobrany 14.09.2023 r., z https://www.cancer.org/cancer/managing-cancer/treatment-types/radiation/effects-on-different-parts-of-body.html
4. Krzakowski M., Kosowicz M. 2021. Radioterapia i Ty. Poradnik dla pacjentów z chorobą nowotworową i ich rodzin. Warszawa, PRIMOPRO.
5. Tokajuk A., Car H., Wojtukiewicz M. Z. Problem niedożywienia u chorych na nowotwory. Medycyna Paliatywna w Praktyce 2015; 9 (1): 23–29.
6. The University of Texas MD Anderson Cancer Center. 2017. Radiation therapy side effects: 5 tips to cope. Pobrany 15.09.2023 r., z https://www.mdanderson.org/cancerwise/radiation-therapy-side-effects-5-tips-to-cope.h00-159149190.html

Żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Stosować pod kontrolą lekarza. Resource Refresh – do postępowania dietetycznego u pacjentów onkologicznych z zaburzeniami zmysłu smaku związanymi z radioterapią lub chemioterapią, niedożywionych lub z ryzykiem wystąpienia niedożywienia. Resource 2.0 – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia. Resource Protein – do postępowania dietetycznego w stanach niedożywienia i/lub w przypadku ryzyka niedożywienia, któremu może towarzyszyć zwiększone zapotrzebowanie na białko.